Αθήναιου Βορβορυγμοί.

«Αληθώς, αληθώς σας λέγω
Εάν ο κόκκος του σίτου δεν πέση εις
την γην και αποθάνη,αυτός μόνος μένει
Εάν όμως αποθάνει,πολύν καρπό φέρει»
( Ιωάννης,κεφ ιβ’24)

"Τα Νικολοβάρβαρα σιμά στο σταύλο!" μας προτρέπει μια μακεδονίτικη παροιμία αφού κατά τη λαική μετεωρολογία τα δυνατά κρύα του χειμώνα αρχίζουν στις αρχές Δεκεμβρίου. Σύμφωνα δε με τους βοσκούς της ορεινής Αρκαδίας που ξέρουν να διαβάζουν τα "μερομήνια" τα οποία έχουν γίνει κ της μόδας μέχρι και στα τηλεοπτικά παράθυρα πλέον, τα Χριστούγεννα, κάνει τον ίδιο καιρό που κάνει και ανήμερα της Αγίας Βαρβάρας. Ετοιμαστείτε για τις παραλίες λοιπόν.

Τα Νικολοβάρβαρα είναι οι πρώτες μέρες του Δεκεμβρίου όπου η Ορθόδοξη Εκκλησία εορτάζει τη μνήμη τριών αγίων: της Αγίας Βαρβάρας, του Αγίου Σάββα και του Αγίου Νικολάου. Και οι τρεις αυτές γιορτές σχετίζονται με την παρασκευή κολλύβων και άλλων τροφών για την προστασία των παιδιών από το "κακό", κυρίως τις αρρώστιες.

Για την τροφή ως αλεξίκακο σύμφωνα με το λαικό μας πολιτισμό ο λόγος σήμερα, λοιπόν.

Όπως μας πληροφορεί ο Γεώργιος Μέγας, η Αγία Βαρβάρα θεωρούνταν η προστάτης των παιδιών από την αρρώστια της ευλογιάς γιαυτό και ανήμερα της Αγίας Βαρβάρας σε πολλά μέρη της Ελλάδας --ειδικά στη Μακεδονία και τη Θράκη--φτιάχνουν μελόπιτες, κόλλυβα και την επωνομαζόμενη " βαρβάρα" ενώ τα κόλλυβα που φτιάχνουν του Αγίου Νικολάου τα χρησιμοποιούσαν οι ναυτικοί για να καλμάρουν τις αγριεμένες θάλασσες του Δεκεμβρίου.

Τα κόλλυβα, είναι συνδεδεμένα κυρίως με τα μνημόσυνα και κατά τη γνώμη μου αποτελούν το κατεξοχήν έθιμο που καταδεικνύει το βαθιά ανθρωπιστικό χαρακτήρα του ιδιότυπου πολιτισμού μας. Λιγότερο για να κρατήσουμε ζωντανή τη θύμιση όσων έχουν φύγει και περισσότερο για να μην ξεχάσουμε το κομμάτι του εαυτού μας που πήραν μαζί τους κατά το μακρύ και χωρίς επιστροφή ταξίδι, φτιάχνουμε τα κόλλυβα τα οποία έχουν μια αρχαιότατη ιστορία είτε ως " μνήμη απόντων" είτε ως προστασία απέναντι στο κακό.

Το όνομα προέρχεται από τη λέξη « κόλλυβος». Ο κόλλυβος αρχικώς ήταν ο κόκκος του σιταριού που χρησίμευε ως μέτρο για το ζύγισμα του χρυσού,αργότερα σήμαινε αυτό το ίδιο μικρό κομμάτι βάρους χρυσού κ στη συνέχεια η λέξη χρησιμοποιούνταν για να δηλώσει ένα πολύ μικρό νόμισμα, ισοδύναμο με το ¼ του χαλκινου νομίσματος. Για να το πούμε απλά : κόλλυβος κατέληξε να ονομάζεται το κέρμα και με την έννοια αυτή συναντούμε τη λέξη από τον Αριστοφάνη και πέρα. Όσοι άλλαζαν μεγάλα νομίσματα σε μικρά ονομάζονταν «κολλυβισταί» ή κερματισταί ενώ « κολλυβίζειν» ονομαζόταν το κέρδος από αυτή τη συναλλαγή.

Σας θυμίζω ότι πρόγονος των χριστιανικών κολλύβων είναι η αρχαιοελληνική «πανσπερμία», ένα μείγμα από καρπούς όλων των ειδών το οποίο προσέφεραν την "Ημέρα των Χυτρών", δηλαδή, την τρίτη κ τελευταία μέρα της εορτής των Ανθεστηρίων η οποία ήταν κάτι ανάλογο με τη μέρα των νεκρών.

Ο λεξικογράφος Ησύχιος μας πληροφορεί για τα " τρωγάλια", τις μικρές πίτες από σιτάρι που μοίραζαν κατά την τελευτή, ένα έθιμο που πρέπει να βρίσκει τις ρίζες του στη συνήθεια που είχαν κατά του πρώτους χριστιανικούς χρόνους να μοιράζουν μικρά νομίσματα μετά την κηδεία. Η ελεημοσύνη των φτωχών όμως δεν ήταν το μόνο έθιμο που καταγράφεται από την εποχή αυτή. Διάφορα εκκλησιαστικά κείμενα μας πληροφορούν ότι στις εκκλησίες προσέφεραν κάνιστρα ( καλάθια) με διάφορα οπωρικά. Δεδομένου όμως ότι στην εκκλησία προσφέρεται μόνον σταφύλι και σιτάρι οι περισσότεροι μελετητές πιστεύουν ότι οι προσφορές αυτές δεν ήταν τίποτε άλλο από τις "χίδρες" ( χίδραι) που μας περιγράφει κ ο βυζαντινός λεξικογράφος Σουίδας.

Τα κόλλυβα βρίθουν συμβολισμών. Τα αμύγδαλα συμβολίζουν τα "οστά γεγυμνωμένα",το ρόδι συμβολίζει την επιστροφή του σώματος στη γη ( " εκ χόος ελήφθης και εις χουν απελεύσεις") , ο μαιντανός συμβολίζει τη δροσιά ( " ες τόπον χλοερόν, ες τόπον αναψύξεως") ενώ για τις σταφίδες, λέγεται ότι συμβολίζουν την ιδέα ότι μετά το θάνατο και την Ανάσταση του Κυρίου ο θάνατος δεν είναι πλέον πικρός.

Δεν είναι όμως μόνον τα κόλλυβα που λειτουργούν ως αλεκίξακο κατά τη λαική μας παράδοση. Το ψωμί είναι η κατεξοχήν τροφή που πιστεύεται ότι προφυλάσσει από κάθε είδους κακό, κυρίως από τις ασθένειες και το μεγάλο σωματικό κάματο. Στη μοναδική μελέτη που έχει κάνει ο κ.Άγγελος Δευτεραίος για το ψωμί στα έθιμα των Ελλήνων αναφέρει πάρα πολλά παραδείγματα όπου το ψωμί λειτουργεί ως φυλακτό κυρίως για τις εγγύους, τις λεχώνες και τα νεογέννητα παιδιά. Κατά έναν πολύ ενδιαφέροντα τρόπο, τα έθιμα για τη μαγική χρήση της τροφής (όπως την ονομάζει η Λαογραφία) διατηρούνται ακόμη σε μεγάλο βαθμό στις περιοχές της Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας όπου και ο εορτασμός του επερχόμενου Δωδεκαημέρου και οι δοξασίες για τους Καλικάντζαρους είναι πιο διαδεδομένες.

Συνταγή για κόλλυβα που τα αγαπώ τόσο πολύ να τα φτιάχνω, θα δώσω την Άνοιξη, κατά τα Ψυχοσάββατα, σήμερα θα σας δώσω συνταγή για βαρβάρα όπως μου την έστειλε η αναγνώστρια της στήλης Μ.Ρ από τη Δράμα. Η Αγία Βαρβάρα είναι πολιούχος της πόλεως της Δράμας και σύμφωνα με το έθιμο, μετά τον πρωιμό εκκλησιασμό και μιας και κάνει και πολύ κρύο, τρώνε τη βαρβάρα η οποία όπως είναι φυσικό παρασκευάζεται με ορισμένες παραλλαγές. Βρήκα πολύ ενδιαφέρουσα όμως την πληροφορία ότι σύμφωνα με μια παραλλαγή της συνταγής προσθέτουν στο σιτάρι κουκιά και καλομπόκι. Έτσι ακριβώς περιγράφει ο Σουίδας τις βυζαντινές χίδρες!

Είναι πολύ εύκολο να φτιάξετε βαρβάρα. Θα χρειαστείτε μισό κιλό σιτάρι αποφλειωμένο ( θα το βρείτε στο σούπερ μάρκετ) το οποίο θα το βράσετε σε ανοιχτή κατσαρόλα ( όπως πολύ σωστά διευκρινίζει η κυρία Μ.Ρ) για αρκετή ώρα, προσθέτοντας ζεστό νερό εαν χρειάζεται. Το σιτάρι χρειάζεται να βράσει τουλάχιστον 45 λεπτά της ώρας.
Μέχρι να γίνει το σιτάρι καβουρντίζετε 2 φλυτζάνια αλεύρι το οποίο στη συνέχεια ανακατεύετε με ζάχαρη, κανέλλα κ θρυμματισμένα καρύδια. Σερβίρετε το σιτάρι σ'ενα μπωλ και χωριστά το μείγμα με το αλεύρι, τη ζάχαρη, την κανέλα. Στο μειγμα μπορείτε να προσθέσετε και άλλους ξηρούς καρπούς, ιδίως κουκουνάρι